Niezrozumiana przeszłość – przywracanie pamięci o wielokulturowej przeszłości rejonu Babiej Góry, przekształcanie spuścizny w dziedzictwo (REGINA WICHER, Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy)

Skróty wystąpień oraz biografie prelegentów

Zachwyt nad przyrodą Babiej Góry – klucz do głębszego rozumienia natury

W edukacji przyrodniczej chodzi o zmianę postaw, a dopiero potem o przekazywanie wiedzy czy umiejętności. Dla dzieci i dla ich przyszłego rozwoju, ale też dla młodzieży i osób dorosłych niezbędne jest obcowanie ze światem przyrody. Bezpośredni kontakt z naturą i zachwyt nią skłania do większej wrażliwości, uważności na otaczające nas środowisko przyrodnicze, a w konsekwencji współodpowiedzialności za nie. Uważność jest naturalną predyspozycją człowieka, niedocenianą w edukacji w stopniu takim jak myślenie. Chodzi w niej o dostrzeganie, skupienie uwagi, rozróżnianie, zapytywanie oraz mądrość, które pojawiają się w wyniku uważnej obecności. Celowe rozwijanie tej zdolności i przekształcanie jej w umiejętność w dłuższej perspektywie sprzyja rozpalaniu ciekawości i pozytywnego podejścia do nauki o otaczającej nas naturze. Przyrodę powinno się traktować jako najdoskonalszą pomoc edukacyjną. Najważniejsze jest obudzenie emocji, poczucie bliskości natury, radości przebywania w niej i zachwyt. Zachwyt z kolei pobudza ciekawość i motywuje do działania. Dalej pojawia się rozumienie sieci i zależności ekologicznych, a w tym interpretacja zjawisk, procesów i dostrzeżenie mechanizmów działających w naturze. Edukacja przyrodnicza oparta na sześciu stopniach pedagogicznej dojrzałości środowiskowej jest podstawą do dokonywania świadomych wyborów i zrozumienia ich konsekwencji. Fundamentem dla współczesnego człowieka jest obecność w naturze, a horyzontem – bycie odpowiedzialnym za przyszłość całego środowiska przyrodniczego, w szczególności obszarów cennych przyrodniczo.

dr MAGDALENA FRĄCZEK (Katedra Bioróżnorodności Leśnej, Wydział Leśny Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie) - Doktor nauk leśnych, profesor dydaktyczny URK w Katedrze Bioróżnorodności Leśnej na Wydziale Leśnym UR w Krakowie. Ze studentami leśnictwa prowadzi zajęcia z edukacji przyrodniczo-leśnej, społecznych funkcji lasów, botaniki, dendrologii oraz autorskie przedmioty: „Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Polski”, „Światowe dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe” i „Las w kulturze i sztuce”. Od 2014 roku kieruje Studiami Podyplomowymi „Edukacja przyrodniczo-leśna”, wykłada „Pszczelarstwo” na Studiach Podyplomowych. Jest ekspertką w międzynarodowym projekcie „Forest School Center”, Szkole Leśnej Edukacji i wielu innych projektach edukacyjnych oraz koordynatorką Małopolskiej Nocy Naukowców na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Współpracuje z parkami narodowymi i krajobrazowymi, Lasami Państwowymi, Małopolskim Instytutem Kultury, prowadzi warsztaty przyrodnicze dla dzieci, młodzieży i dorosłych.

Edukacja formalna na Orawie na początku XXI wieku. Zadania i perspektywy

W referacie zostanie omówiona organizacja i działalność szkół na Orawie w gminach Jabłonka i Lipnica Wielka przez ostatnie 25 lat. Zostaną w nim uwzględnione dwie reformy szkolnictwa i ich wpływ zarówno na edukację, jak i strukturę orawskiego szkolnictwa. By mówić o tym, jak działa orawska szkoła w XXI wieku, warto spojrzeć w przeszłość. Orawa zostanie krótko opisana jako region, w którym funkcjonują dwie gminy wiejskie, a następnie, w zarysie, autorka przedstawi zmiany, które zaszły w infrastrukturze szkolnictwa orawskiego w XX wieku i w jaki sposób przyczyniły się one do rozwoju edukacji w tym regionie. W części zasadniczej referatu zostanie opisana edukacja orawska po reformie z 1999 roku w czterech kontekstach (w opisie będzie uwzględniona także reforma z 2017 r.). Pierwszy omawiany obszar to orawskie szkoły na tle systemu szkolnictwa w Polsce (zasoby ludzkie – kadra i uczniowie; baza dydaktyczno-sportowa, udział w różnego rodzaju projektach i programach). Drugi – edukacja a zmieniające się przepisy prawa oświatowego (skutki tych zmian w codziennym życiu szkoły; kształcenie kompetencji kluczowych; postawa uczniów wobec obowiązku szkolnego). Kolejny obszar to edukacja a technologia (kilka uwag o technologiach informacyjno-komunikacyjnych [TIK] w orawskich szkołach, czyli  wykorzystaniu komputerów, Internetu i różnych narzędzi cyfrowych; współczesne problemy szkoły z tym związane – uczeń w cyfrowym świecie – plusy i minusy). W kolejnym obszarze „Edukacja a region” autorka spróbuje odpowiedzieć na pytania: Co orawskie szkoły czerpią z regionu? W jaki sposób wspierają orawską kulturę? Jak podtrzymują pamięć o ważnych postaciach? Jaką rolę odgrywają współcześnie szkoły w przekazywaniu tradycji Orawian? Będzie także o polityce oświatowej państwa – w jaki sposób uwzględnia region. Na zakończenie przedstawiona zostanie próba wskazania perspektyw, które otwierają się przed orawską edukacją, tak by Orawa się rozwijała, a młodzież zdobywała wykształcenie, które pozwoli jej zajmować odpowiedzialne stanowiska w gminie, regionie, województwie czy całej Polsce.

dr BARBARA ZGAMA (Szkoła Podstawowej nr 1 im. św. Jadwigi Królowej w Podwilku) - Doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, rodem z Jabłonki. Ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim i studia doktoranckie na Uniwersytecie Śląskim. W latach 2000–2005 polonistka w Gimnazjum w Podwilku, a 2005 –2011 w Zespole Szkół w Podwilku. W latach 2004–2019 była wykładowcą w Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Targu. Od 1 września 2016 roku jest dyrektorem Szkoły Podstawowej nr 1 im. św. Jadwigi Królowej w Podwilku. Autorka książki Józefa Machay-Mikowa. Orawska męczennica (2012). Współredagowała monografię Jabłonki Jabłonka – stolica polskiej Orawy (cz. 1 – 2012, cz. 2 – 2016), opracowała Orawską czytankę (2014) oraz orawskie antologie: Zaduma… sercem pisane (2003) i Jesce bije serce downości (2013). Współpracowała z czasopismem „Moja Orawa”, współpracuje z „Almanachem Nowotarskim”. Autorka artykułów publikowanych między innymi w „Roczniku Orawskim” i „Roczniku Babiogórskim”. Jest członkiem jury konkursów gwarowych na Orawie, a także w Białym Dunajcu.

Gwara Zawoi. Tradycja, zapis, scena, działania aktywizacyjne i edukacyjne

Niniejsza refleksja dokonywana jest na progu dzielącym coraz wątlejszą egzystencję tradycyjnego systemu komunikacyjnego (gwary) od jej zaniku lub trudnej do przewidzenia ewolucji formalnej i funkcjonalnej. Pierwsza część artykułu syntetycznie zaprezentuje uchwytne w literaturze i percepcyjnie zmiany w systemie fonetycznym i fonologicznym gwary dominującej w Zawoi i jej najbliższej okolicy. W drugiej opisana zostanie standaryzacyjna, już nie komunikacyjna, forma istnienia gwary w przekazach i prezentacjach folklorystycznych. Tego rodzaju podejście do dziedzictwa językowego regionu zawsze musi wywoływać dyskusję, a niekiedy eksplikowany jest także bunt. Ujawniają się bowiem sprzeczne oczekiwania i powstają paradoksy – na przykład osoby dysponujące znakomicie zachowanym i czynnym zasobem językowym nie zawsze spełniają wszystkie oczekiwania kryteriów estetycznych. Lub przeciwnie: świetna ekspresja sceniczna może iść w parze z mankamentami, niedostatkami, a nawet forsowaniem nietradycyjnych form językowych. Rozważyć należy, czy można tego rodzaju aktywności zawsze nazwać konserwowaniem, przedłużaniem żywotności, ochroną i promocją gwary. W części trzeciej pada zasadnicze pytanie: czy da się uczyć gwary w zupełnie zmienionej sytuacji społecznej, egzystencjalnej, komunikacyjnej, a nawet światopoglądowej? Jeśli odpowiedź będzie choćby w części twierdząca, należy zapytać o formy i przedmiot nauczania w warunkach zasadniczo nieimersyjnych, z reguły uważanych za korzystniejsze dla nabywania języka, także ginącego języka własnej wspólnoty kulturowej. Istotne będzie zastanowienie się nad metodą sporządzania i używania zapisów wszelkiego rodzaju (naukowych i domowych) oraz ich interpretacją. Docenić należy inicjatywy osób związanych z lokalną kulturą, zwłaszcza próby satysfakcjonującego nadawców i odbiorców łączenia depozytu tradycji ze współczesnymi środkami wyrazu oraz mediami (np. zespół PotOCK, projekt „Gawęda Challenge”).

dr ARTUR CZESAK (Wydział Polonistyki, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) - Polski językoznawca, dialektolog, leksykograf, sympatyk regionalizmów. Zajmuje się słownictwem i frazeologią współczesnego dyskursu publicznego, przemianami w nim zachodzącymi oraz językami mniejszości etnicznych. Interesuje się zmianami roli i sytuacji polskich dialektów (zwłaszcza śląszczyzny i gwary podhalańskiej). Ukończył studia z zakresu polonistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego praca magisterska poruszała problematykę frazeologii gwarowej. W 2004 roku obronił pracę doktorską o ekspresywizmach osobowych w gwarach Małopolski górzystej na Wydziale Filologicznym UJ, napisaną pod kierunkiem prof. Józefa Kąsia. Był współpracownikiem zespołu Słownika współczesnego języka polskiego (t. 1 i 5, pod red. B. Dunaja, 2001). Interesuje się także zagadnieniami z zakresu normatywistyki, polszczyzną standardową i nieoficjalną, jej formami regionalnymi itp. Dawniej pełnił funkcję sekretarza Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, przez kilka lat był pracownikiem Zakładu Dialektologii Polskiej w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie w zespole opracowującym m.in. Słownik gwar polskich. Uczy i szkoli w zakresie poprawności stylistycznej i gramatycznej na kierunku „język polski w komunikacji społecznej” (Wydział Polonistyki UJ), na podyplomowych studiach dla tłumaczy (Katedra Przekładoznawstwa UJ), w Szkole Retoryki UJ. Uczył także anglistów i tłumaczy w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. J. Tischnera w Krakowie. Od 2014 roku jest inicjatorem i współredaktorem internetowego słownika poprawnej polszczyzny Dobryslownik.pl, od 2020 w redakcji 2. wydania Encyklopedii Krakowa w Bibliotece Kraków. Juror festiwali folkloru, konkursów drużbów weselnych i gawędziarzy gwarowych.

Edukacja  regionalna  w obszarze kultury ludowej Górali Babiogórskich – współczesne wyzwania, szanse i zagrożenia

Kultura stanowi jeden z kluczowych elementów rozwoju intelektualnego człowieka. W tym kontekście domy kultury powinny pełnić rolę tzw. „trzeciego miejsca” – obok domu oraz szkoły lub pracy – oferując przestrzeń do twórczego, wartościowego i bezpiecznego spędzania czasu wolnego. Jednocześnie są to instytucje, które powinny wspierać mieszkańców w budowaniu i odkrywaniu tożsamości lokalnej, pielęgnować pamięć historyczną regionu oraz dbać o jej dokumentowanie i archiwizację. Współczesne domy kultury coraz częściej definiują swoją działalność poprzez kontekst regionalny, w jakim funkcjonują. Tak też dzieje się w przypadku Babiogórskiego Centrum Kultury, gdzie pielęgnowanie kultury ludowej i tradycji Górali Babiogórskich stanowi jeden z fundamentów działalności instytucji. Na przestrzeni ponad pięćdziesięciu lat działalności dom kultury wypracował liczne narzędzia i dobre praktyki, które przekładają się na wymierne efekty. Jednym z kluczowych elementów oferty instytucji jest działalność zespołów regionalnych, takich jak „Juzyna”, „Cieślica” czy „Zbójnik”, które stanowią filar lokalnej edukacji regionalnej. Zespoły te umożliwiają mieszkańcom aktywne uczestnictwo w życiu kulturalnym gminy. Należy jednak zauważyć, że w ich działania angażuje się zaledwie kilka procent społeczności – głównie osoby szczególnie zainteresowane kulturą ludową. Pozostała część mieszkańców, z uwagi na brak systemowej edukacji regionalnej w szkołach, często nie ma dostępu do wiedzy o lokalnej kulturze – jej elementy poznaje jedynie przy okazji wydarzeń takich jak festiwal „Babiogórska Jesień”. W odpowiedzi na te wyzwania, Babiogórskie Centrum Kultury – dzięki możliwości pozyskiwania środków z programów unijnych, rządowych oraz regionalnych – zrealizowało w ostatniej dekadzie kilkadziesiąt projektów skoncentrowanych na rozwijaniu edukacji regionalnej. Instytucja aktywnie podejmuje współpracę z różnorodnymi podmiotami – szkołami, organizacjami pozarządowymi, jednostkami samorządu terytorialnego – poszukując nowoczesnych form działania oraz nowych odbiorców. Prelekcja poświęcona będzie najważniejszym narzędziom i dobrym praktykom wypracowanym przez Babiogórskie Centrum Kultury, a także kierunkom, które instytucja obrała w zakresie rozwoju edukacji regionalnej. Przedstawione zostaną również wybrane przykłady dobrych praktyk realizowanych przez instytucje partnerskie działające w regionie. Omówione zostaną także wyzwania i zagrożenia stojące przed domami kultury w obszarze edukacji regionalnej oraz możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych, ze wskazaniem konkretnych źródeł finansowania.

ANNA KULKA (Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy) - Zawojanka, dyrektorka Babiogórskiego Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy, mama Konstantego i Leona. Studiowała na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w Lublinie (administracja) i w Warszawie na Collegium Civitas (dyplomacja kulturalna). Ukończyła roczny kurs liderski w ramach programu „Liderzy PAFW” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Pracowała w Warsztatach Kultury w Lublinie, Fundacji Trans Kultura, Przestrzeni Inicjatyw Twórczych „Tektura” oraz w firmie Acton Training Centre zajmującej się pozyskiwaniem funduszy europejskich. Od lat sukcesywnie buduje markę Babiogórskiego Centrum Kultury, otwierając instytucje na różnego rodzaju innowacje zarówno w obszarze edukacji kulturowej jak i animacji. Jest odpowiedzialna za program międzynarodowego festiwalu „Babiogórska Jesień”, który stał się jednym z najważniejszych wydarzeń kulturalnych w regionie Beskidów. Zrealizowała dziesiątki projektów edukacyjnych i animacyjnych, między innymi Festiwal Land Art w Zawoi (INTERREG PL SK), Cyrkowcy i Górale (Innowacje, Narodowe Centrum Kultury), Fantastyczne Miejsca (Lato w teatrze), „Naturalnie!” (projekt edukacyjny dotyczący sztuki współczesnej dla dzieci), Tajemnice Babiej Góry (spektakl oparty na metodzie teatru ze społecznością), „Babiogórskie Puzzle Kultury” (projekt dążący do zwiększenia partycypacji obywatelskiej w obszarze kultury) i wiele innych. Dzięki współpracy ze Stowarzyszeniem PLinEU była inicjatorką pierwszych szkoleń dla kobiet z gminy Zawoja, czego owocem jest powstanie w gminie Klubu Aktywnych Mam. Zainicjowała także powstanie młodzieżowego Wolontariatu Kultury działającego przy Babiogórskim Centrum Kultury oraz programu edukacji regionalnej dla przedszkolaków „My som Babiogórcy!”.

Regionalizm 2.0 – edukacyjny potencjał muzeów regionalnych

Idea powstania Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju rodził się na kanwie silnie działającego ruchu regionalistycznego, który rozwinął się w latach 20. XX wieku. Artykuł odnosi się do tych pionierskich czasów muzealnictwa, które zaważyły na kształcie instytucji i ich pierwszych kolekcjach muzealnych. Twórcami muzeów zostawali pasjonaci, regionaliści, często członkowie towarzystw turystycznych zarażeni ideą społecznikowskiego działania. Idea otoczenia opieką zabytków ruchomych i nieruchomych, zachowania przejawów niematerialnego i materialnego dziedzictwa kultury regionów stała się na długie lata motorem napędowym instytucji muzealnych. To w jaki sposób ówcześni widzieli misję muzeów regionalnych i jak rozumieli jej edukacyjną rolę znajduje odzwierciedlenie w narracjach wytwarzanych w aktach założycielskich, statutach muzealnych i artykułach prasowych. W referacie zawarta zostanie analiza źródeł archiwalnych, które oddają klimat i determinację pierwszych muzealników, którzy działając na wielu polach tworzyli unikalne i znaczące miejsca. Powstające w taki sposób muzea o charakterze etnograficznym, budujące swój potencjał w oparciu o zasoby przeszłości, muzealia pochodzące ze świata życia codziennego stały się „idealnymi” placówkami realizującymi misje edukacyjne i społeczne. Współcześnie  misja ta staje się nadrzędną wobec innych statutowych działań muzeów. Potrzeba refleksji nad tym, co dziś znaczy regionalizm, staje się kluczowym wątkiem przetrwania prowincjonalnych instytucji muzealnych. W artykule zaprezentowane zostaną projekty realizowane przez Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju ukazujące współczesne formy interpretacji dziedzictwa, konstruowane w oparciu o myśl założycielską twórców muzeum, a także ideę tworzenia nowych przestrzeni i strategii edukacyjnych nastawionych na partycypację i emancypację w procesie samokształcenia w muzeum i poprzez muzeum.

MAŁGORZATA WÓJTOWICZ-WIERZBICKA (Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju) - Absolwentka Etnologii na UMK w Toruniu, doktorantka Szkoły Doktorskiej Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie, badaczka terenowa i muzealniczka. Zastępczyni dyrektora Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju. Pracowała w Muzeum – Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej oraz Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Kuratorka i autorka scenariuszy ponad trzydziestu wystaw czasowych. Współautorka filmów muzealnych, filmów dokumentalnych, działań animacyjnych i archiwizacji społecznej. Była koordynatorką i autorką wielu muzealnych projektów, w tym między innymi projektu badawczo-wystawienniczego „Tradycyjne rzemiosło i przemysł wiejski Karpat Polskich” oraz projektu „Dziady śmigustne tradycja wiosennego kolędowania”. Jej działalność naukowa koncentruje się wokół współczesnej tożsamości regionalnej, a także pedagogiki muzealnej. Prowadzi badania naukowe dotyczące współczesnej tożsamości muzealników.

Górna Orawa – dziedzictwo muzyczne i edukacja muzyczna regionu

Górna Orawa to region, w którym dwie składowe dziedzictwa kulturowego – folklor muzyczny oraz tradycje regionalne – zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Zainteresowanie nimi sięga już wczesnych lat XX wieku, a szczególne znaczenie miała dokumentacja folkloru muzycznego, prowadzona przez Emila Mikę. Ten wybitny pedagog, regionalista, organista i utalentowany pianista, obdarzony absolutnym słuchem, w okresie międzywojennym zebrał ponad sto melodii orawskich. Część z nich opublikował w zbiorze Pieśni orawskie, co przyniosło mu przydomek „Orawskiego Kolberga”. Jest również autorem melodramatu Sen Bacy, w którym wykorzystał oryginalne pieśni orawskie wykonywane przez chór mieszany i solistów. Założony przez Mikę regionalny zespół „Orawiacy” już w okresie międzywojennym pielęgnował i popularyzował ludową pieśń orawską, promując ją daleko poza granicami samej Orawy. Jego działalność wywarła długotrwały wpływ na edukację muzyczną w regionie, a szczególne znaczenie zyskała na początku XXI wieku, kiedy to ponownie doceniono wartość lokalnych tradycji muzycznych. W referacie podejmę również zagadnienie edukacji muzycznej nie tylko w kontekście muzyki ludowej, ale także w ramach instytucji szkolnych. W skrótowej formie przedstawię także obraz nauczania muzyki w systemie szkolnym jeszcze w czasach, gdy Orawa należała do Królestwa Węgierskiego, czyli przed rokiem 1918. Głównym elementem wystąpienia będzie jednak orawska współczesność, kiedy bardzo ważną rolę w regionalnej edukacji muzycznej na tym terenie odgrywają centra kultury działające przy urzędach gmin Lipnica Wielka i Jabłonka. To właśnie tam organizowane są cykliczne warsztaty muzyczne, które cieszą się dużym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży. Szczególną popularnością cieszą się zajęcia nauki gry na skrzypcach i basach, ale również na tradycyjnych instrumentach pasterskich, takich jak różnego rodzaju piszczałki. Coraz więcej osób podejmuje także naukę gry na heligonce oraz akordeonie – instrumencie, który mimo kontrowersji wokół jego przynależności do instrumentarium ludowego, zdobywa rosnącą sympatię i uznanie. Drugim filarem współczesnej edukacji muzycznej na Orawie jest szkolnictwo artystyczne, a w szczególności działalność Samorządowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Jabłonce. Szkoła ta nie tylko kształci uczniów zgodnie z programem państwowym, ale również aktywnie angażuje się w promowanie muzyki ludowej regionu, organizując koncerty, przeglądy oraz współpracując z lokalnymi instytucjami. Na zakończenie warto spróbować wytyczyć możliwe kierunki dalszego rozwoju orawskiej edukacji muzycznej. Niewątpliwie ogromnym potencjałem dysponują instytucje lokalne, jednak rozwój ten napotyka również pewne zagrożenia. Konieczne jest więc nie tylko podtrzymywanie tradycji, ale i inwestowanie w przyszłość – poprzez wsparcie systemowe, szkolenia dla nauczycieli oraz promocję muzyki regionalnej w nowoczesnych formach.

MARCIN KOWALCZYK (Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej) - Etnolog, absolwent Etnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracownik Muzeum – Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej. Aktywny muzyk i działacz kulturalny, związany z Orawskim Stowarzyszeniem Artystycznym oraz oddziałem Związku Podhalan w Lipnicy Wielkiej. Swoją działalność artystyczną rozpoczął jako członek dziecięcego zespołu regionalnego im. Heródka w Lipnicy Wielkiej na Orawie, a później studenckiego zespołu „Skalni” w Krakowie, a także regionalnych zespołów z rodzinnej Lipnicy Wielkiej. Współpracował z zespołem „DE Press” Andrzeja Dziubka, słowackim zespołem „Ponitran” oraz z Janem Karpielem-Bułecką z Zakopanego. Autor licznych artykułów w prasie regionalnej i lokalnej oraz współautor publikacji książkowych, m.in. współtwórca monografii Cmentarze Orawy (2007). W swojej pracy naukowej i popularyzatorskiej skupia się na kulturze materialnej i niematerialnej polskiej Orawy, w tym na tradycyjnym rzemiośle, stroju, muzyce i zwyczajach ludowych. Wybrane publikacje: Karol Wójciak Heródek – Orawski Nikifor (1999), Orawscy płóciennicy (2001), Muzyka Orawy (2003), Współczesna twórczość ludowa na polskiej Orawie (2004), Charakterystyczne cechy orawskiego stroju (2005), Sacrum  w zwyczajach związanych z przyrodą (2006), Strój Orawski (2015), Orawskie złoto – płóciennictwo i farbiarstwo na polskiej Orawie (2017), Strój męski (2018), Strój Górali Babiogórskich (2020).

Edukacja regionalna poprzez działalność teatru amatorskiego

Referat poświęcony jest teatrowi amatorskiemu, który może być skutecznym i bardzo przyjemnym narzędziem edukacji regionalnej. Ten rodzaj działalności przedstawiony zostanie zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. Jako członek i koordynator Orawskiej Grupy Teatralnej im. dra Emila Kowalczyka, która od dwudziestu lat działa na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego regionu podzielę się własnym doświadczeniem z trudów i radości takiej działalności. Teatr amatorski buduje tożsamość lokalną, przekazuje tradycje, integruje społeczność, ale także w sposób przewrotny strofuje lub chwali lokalną społeczność, pokazując im ich własne wady i zalety. Przynależność do teatru amatorskiego to przestrzeń na międzypokoleniową wymianę, budowanie wspólnoty i dbanie o własną, lokalną tradycję. Ciekawym bowiem jest fakt, że takie lokalne społeczności budują swoje opowieści na bazie swoich małych ojczyzn, swoich bohaterów, swoich doświadczeń. Dzięki temu teatr każdej takiej grupy staje się niepowtarzalny i jedyny w swoim rodzaju. Polska strona Górnej Orawy ma to szczęście, że tradycja amatorskiego ruchu teatralnego sięga przeszło stu lat i wciąż jest żywa. Dzięki takim postaciom jak Józefina i Emil Mikowie, którzy zapoczątkowali amatorski ruch teatralny na Orawie, możemy czuć silną motywację, obowiązek i potrzebę kontynuacji tego typu działalności.

KAROLINA KOWALCZYK (Gminne Centrum Kultury w Lipnicy Wielkiej) - Z wykształcenia i zamiłowania etnolog badający tradycyjną kulturę ludową, traktujący ją jako drogowskaz we własnym życiu. Rozkochana w muzyce tradycyjnej. Wokalistka. Śpiew, który jest wyrazem czystych emocji i autentyczności, wynika z potrzeby jej duszy. Działacz regionalny i kulturalny popularyzujący Orawę. Autor artykułów na temat szeroko rozumianej kultury ludowej, między innymi publikowanymi w takich wydawnictwach, jak: Między dworem a wsią. Na styku kultury szlacheckiej i chłopskiej (2017), Strój Górali Orawskich (2018), Kultura w Lipnicy Wielkiej na przestrzeni dziejów (2018), Wielokulturowe krajobrazy Orawy (2019), Krakowiacy, Lachy, Górale – stroje wsi małopolskiej (t. 6, 2020), Ani za cały świat. Historia małżeństwa Mików (2023), „Rocznik Orawski” (2023, 2024). Zastępca redaktora naczelnego prasy lokalnej „Gminne Nowiny”, a na co dzień dyrektor Gminnego Centrum Kultury w Lipnicy Wielkiej.

Niezrozumiana przeszłość – przywracanie pamięci o wielokulturowej przeszłości rejonu Babiej Góry, przekształcanie spuścizny w dziedzictwo

Referat dotyczyć będzie wielokulturowości regionu, jego wieloetnicznej spuścizny, która obecnie jest rzeczywistością niechcianą przez mieszkańców lub niezrozumiałą. Prelekcja będzie prezentacją wyników badań na temat wielokulturowości i autorskiej ścieżki edukacyjnej, przywracającej pamięć i zmierzającej do przekształcania spuścizny w dziedzictwo. W dobie „kurczenia się” świata, gdy „obcy” jest blisko nas, okazuje się, że wielokrotnie nic o nim nie wiemy, i wówczas budzi się w nas strach czy niechęć, nierzadko agresja. Program regionalnej edukacji wielokulturowej odnosi się do historii Podbabiogórza, wpływu lokalnej ludności na obecny kształt kultury, dziedzictwo materialne i niematerialne regionu. Projekt badawczy „Niezrozumiana przeszłość – przywracanie pamięci o wielokulturowej przeszłości rejonu Babiej Góry, przekształcanie spuścizny w dziedzictwo” poświęcony jest istniejącej tu wielokulturowości i zakłada przedstawienie problemu z perspektywy historii, uporządkowania wiedzy o obecności i działalności przedstawicieli mniejszości etnicznych i narodowych w regionie: Austriaków, Węgrów, Żydów i Romów. Ważną grupą osadniczą byli Wołosi, przodkowie Babiogórców, którym poświęcono wiele publikacji literatury etnologicznej, ale dla wielu mieszkańców babiogórskich wiosek są ciągle w dużej mierze tajemnicą. Projekt ma na celu sprawdzenie, na ile wielokulturowość jest przeszłością uświadomioną wśród mieszkańców wybranych miejscowości w rejonie Babiej Góry, a na ile jest rzeczywistością nieznaną, niezrozumianą lub niechcianą. Projekt zakłada również odniesienie się do nieoczywistych kontekstów, w jakich wielokulturowość staje się punktem wyjścia do ożywionej dyskusji w kontekście dziedzictwa, z którym pracuję. Mam na myśli zwłaszcza przeszłość góralską-żydowską, która pojawia się w scenariuszach zespołów regionalnych, widowiskach obrzędowych, ale wzbudza obawy, niechęć i kontrowersje. Jak zatem pracować z takimi treściami kultury? Czy z nich zrezygnować, czy opatrzyć komentarzem etnograficznym, by stały się zrozumiałe. Pytam zatem o rolę edukacji wielokulturowej w regionie. Ścieżki edukacyjne poświęcone regionowi nie wspominają o wieloetniczności, a ona jest ważnym punktem wyjścia do rozmowy o przeszłości historycznej i kulturowej. Edukacja jest istotnym czynnikiem, aby budować nową tożsamość. Wiedza jest niezbędna dla dostrzeżenia potencjału, jaki kryje się w różnorodnej kulturze, a to w perspektywie czasu może zmienić niezrozumianą, niechcianą spuściznę w cenne dziedzictwo.

REGINA WICHER (Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy) - Etnolog, pedagog, hafciarka, tkaczka artystyczna. Przez kilka lat była instruktorem Zespołu Regionalnego „Budzowskie Kliszczaki” w Jachówce. Następnie pracowała w Gminnym Ośrodku Kultury Sportu i Promocji w Jordanowie, gdzie realizowała własne projekty poświęcone kulturze Górali Kliszczackich zamieszkujących Gminę Jordanów oraz podejmowała inicjatywy z zakresu edukacji wielokulturowej. Efektem tych działań było założenie Gminnego Zespołu Regionalnego „Gronie” w Łętowni. Obecnie sprawuje funkcję p.o. dyrektora Babiogórskiego Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy w Zawoi. Interesuje się głównie edukacją wielokulturową i międzykulturową, wzajemnym oddziaływaniem kultur, a także historią społeczności żydowskiej zamieszkującej gminę Zawoja przed drugą wojną światową. Jest autorką kilkunastu artykułów o kulturze ludowej różnych grup etnograficznych, zwłaszcza Górali Babiogórskich, Górali Orawskich i Górali Kliszczackich, między innymi: Demonologia, [w:] Kultura ludowa Górali Babiogórskich (2010 i 2016), Demonologia, [w:] Kultura ludowa Górali Orawskich (2011), Tradycyjne użytkowanie lasu, [w:] Kultura ludowa Górali Kliszczackich (2015). W wolnych chwilach pisze wiersze i komponuje piosenki, czerpiąc inspiracje z tradycyjnej kultury różnych grup etnograficznych.