Granice i pogranicza w refleksji antropologicznej

Termin ‘granica’ wywołuje wiele skojarzeń. Wśród nich znajdują się te o negatywnych konotacjach, ponieważ granica oznacza koniec tego, co wiadome, oswojone, a daje początek temu, co obce, nieudomowione. Równocześnie granica może wywoływać refleksję o obietnicy tego, co rozciąga się poza nią, a co warte jest poznania. W pozytywnym aspekcie – granica daje nadzieję. Granica stanowi fundamentalny mechanizm porządkowania ludzkiej rzeczywistości. Dzieli, ale paradoksalnie, w tym samym momencie, łączy w przestrzeniach pogranicznych, które stanowią miejsce kontaktu swojego z innym, znanego z niepoznanym. Konsekwencją tego spotkania jest dynamizm występujących na pograniczach procesów kulturotwórczych. Różniący się od siebie przedstawiciele grupy społecznych, wchodząc ze sobą w kontakt, prowadzą intensywną wymianę odmiennych wartości i wzorów kultury. To oznacza, że ludzie pogranicza są uczestnikami konfrontacji w wymiarach, jakie pogranicze generuje: etnicznym, regionalnym, kulturowym czy religijnym. Przekraczanie granic, zarówno obiektywnych (istniejących realnie w przestrzeni fizycznej, społecznej, politycznej lub kulturowej), jak i subiektywnych, świadomościowych, symbolicznych, bezpośrednio wpływa na kształtowanie osobowości i tożsamości społecznej. Człowiek na-granicy czy człowiek pogranicza posiada inny rodzaj wrażliwości. Doświadczanie graniczności wiąże się bowiem z intensywnością różnorodnych doznań, które mogą w zależności od złożonych czynników, kształtować szereg postaw i stosunków społecznych. W wystąpieniu zostaną poruszone najważniejsze wątki dotyczące zjawisk generowanych przez granicę, pogranicza oraz ludzi na-granicy, a które podejmowane są na gruncie współczesnej myśli etnologicznej i antropologicznej.

dr hab. Kinga Czerwińska – profesor Uniwersytetu Śląskiego, antropolożka kultury, związana z Instytutem Nauk o Kulturze Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, prodziekan ds. promocji i współpracy ze środowiskiem lokalnym Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ (2016–2019) oraz prodziekan ds. rozwoju, promocji i współpracy z otoczeniem Wydziału Sztuki i Nauk o Edukacji UŚ (2019–2020). Uczestniczyła w kilku projektach badawczych, w tym międzynarodowych. Wyniki swoich badań prezentuje na konferencjach w Polce i za granicą. Jest autorką kilkudziesięciu artykułów i prac zwartych. Członkini m.in. Rady Naukowej Muzeum Śląska Cieszyńskiego i Muzeum Węglowego Guido w Zabrzu, ekspertka ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego z ramienia Międzynarodowej Organizacji Sztuki Ludowej World – IOV i Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół antropologii sztuki, sztuki ludowej, w tym stroju ludowego. Obecnie prowadzi badania nad rolą dziedzictwa w kulturze współczesnej.

Obraz kultury tradycyjnej okolic Babiej Góry w świetle materiałów źródłowych Polskiego atlasu etnograficznego

Badania terenowe prowadzone w ramach Polskiego atlasu etnograficznego dotyczyły rozpoznania elementów dawnych wiejskiej kultury tradycyjnej, jak również tych, które w okresie powojennym w znacznym stopniu zmieniły kulturowy obraz badanych obszarów. Eksploracje terenowe prowadzone były w wybranych punktach badawczych na terenie całej Polski w granicach ustalonych po drugiej wojnie światowej. Zwyczaje wiejskie z okolic Babiej Góry zostały opisane w oparciu o informacje zgromadzone podczas eksploracji terenowych w Lipnicy Wielkiej. Zakres tematyczny prowadzonych badań był szeroki. Obejmował zjawiska z zakresu obrzędowości rodzinnej i dorocznej, wybrane normy społeczne, wiedzę i wierzenia ludowe. Szczególnie dużo uwagi poświęcono materialnym elementom decydującym o specyfice kultury wiejskiej. Ważnym uzupełnieniem prowadzonych wywiadów jest zgromadzony materiał fotograficzny. W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostaną wyniki badań prowadzonych przede wszystkim w latach 60. XX wieku oraz w latach późniejszych we wspomnianej miejscowości.

dr hab. Anna Drożdż – profesor Uniwersytetu Śląskiego, etnolożka i antropolożka kultury, zatrudniona w Instytucie Nauk o Kulturze w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Specjalizuje się w problematyce związanej z dziedzictwem kulturowym i kulturą tradycyjną (w szczególności obszarów wiejskich) oraz nowymi możliwościami wykorzystania i interpretowania materiałów źródłowych zgromadzonych w ramach Polskiego Atlasu Etnograficznego.

Polskie gwary okolic Babiej Góry – historia i stan obecny

Gwary bezpośrednich okolic Babiej Góry, czyli orawską, babiogórską i żywiecką, łączy bardzo wiele, ale też wiele różni. Spośród wymienionych najlepiej została opracowana gwara orawska (por. J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, Kraków 2003 i 2011), która wraz z gwarą żywiecką (dokładniej południowożywiecką) jest zaliczana do gwar góralskich. Z kolei gwara babiogórska ma charakter jednonosówkowy, co nieco oddala ją od wymienionych. Wspólne dla gwar okolic Babiej Góry są przede wszystkim toponimy i – dziś wychodzące już z użycia – słownictwo pasterskie (w tym karpatyzmy). Jedno i drugie jest świadectwem wpływów wołoskich.

prof. dr hab. Maciej Rak – profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego (Wydział Polonistyki UJ, Katedra Historii Języka i Dialektologii), absolwent filologii polskiej na UJ (2004 r.), doktorat obroniony na WP UJ (2006 r.), habilitacja w 2015 r. Zainteresowania naukowe: etnolingwistyka, frazeologia gwarowa, gwary Podtatrza, aksjolingwistyka gwarowa, historia dialektologii, etnolingwistyki i etnografii. Autor Słownika frazeologicznego gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich (Kraków 2005), trzech monografii: Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza (na tle porównawczym) (Kraków 2007), Kulturemy podhalańskie (Kraków 2015), Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych (2021), i wydawca 3 tomów materiałów źródłowych: Materiały etnograficzne z Podhala Ignacego Moczydłowskiego (Kraków 2011), Materiały do etnografii Podhala (Kraków 2016), Materiały do dziejów polskiej dialektologii i etnologii. Listy Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej, Adama Fischera, Antoniego Kaliny, Izydora Kopernickiego, Kazimierza Nitscha, Seweryna Udzieli, Juliusza Zborowskiego (2018). Współredaktor 7 tomów naukowych. Autor ponad 100 artykułów z zakresu językoznawstwa, redaktor naczelny czasopisma „LingVaria“.

Wybrane festiwale wokół Babiej Góry w kontekście „dobrych praktyk” na rzecz ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz ochrony różnorodności form wyrazu kulturowego

Wystąpienie będzie próbą przybliżenia fenomenu szeroko pojętych festiwali dedykowanych tradycji i dziedzictwu kulturowemu (takich jak festiwale folklorystyczne, folkowe, etniczne, regionalne zarówno o zasięgu lokalnym, ogólnokrajowym, jak i międzynarodowym) w perspektywie dwóch niezwykle popularnych w ostatnich latach konwencji UNESCO: Konwencji w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku oraz Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego z 2005 roku. Pod uwagę zostaną wzięte trzy następujące festiwale: Babiogórska Jesień odbywająca się w Polsce, Tydzień Kultury Beskidzkiej odbywający się w Polsce oraz w Republice Czeskiej oraz Gajdovačka odbywający się na Słowacji. Wymienione systemy ochrony i zarządzania niematerialnym dziedzictwem kulturowym oraz formami/ekspresjami wyrazu kulturowego skonfrontowane zostaną z innymi festiwalami, które uzyskały już – bądź starają się uzyskać – reprezentatywny status tzw. dobrej praktyki w zakresie ochrony i promocji dziedzictwa i różnorodności kulturowej. Przybliżona perspektywa poddana zostanie analizie przez pryzmat współczesnych teorii studiów nad dziedzictwem, dyplomacji kulturowej oraz stosunków międzykulturowych.

dr Joanna Dziadowiec-Greganić – antropożka kultury, kulturoznawczyni, menedżerka i animatorka kultury. Ekspertka ds. ochrony i zarządzania dziedzictwem i pamięcią kulturową oraz międzykulturowości ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa niematerialnego, dziedzictwa mniejszości oraz wielokulturowego, w tym festiwali. Certyfikowana mediatorka. Aktualnie etnoekspertka i Przewodnicząca Rady Programowej w Fundacji ARTS małopolskiego koordynatora Europejskich Dni Dziedzictwa. Współtwórczyni Kooperatywnego Ośrodka Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego K-ORSO/Dziedzictwo, ambasadorka archiwistyki społecznej Centrum Archiwistyki Społecznej w województwie małopolskim. Pomysłodawczyni i współtwórczyni aplikacji mobilnej do identyfikacji, archiwizacji, digitalizacji i promocji dziedzictwa EtnoStoria. Wieloletnia wykładowczyni między innymi na UJ i UKSW, ekspertka dziedzinowa dla organizacji kulturalnych i medialnych, między innymi ekspertka: Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój, CIOFF Polska, Obserwatorium Żywej Kultury, Instytutu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Autorka licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych – w tym dwóch książek: Festum folkloricum. Performatywność folkloru w kulturze współczesnej. Rzecz o międzykulturowych festiwalach folklorystycznych (Warszawa 2016) i Handmade in Wiśniowa = Wiśniowsko rócno robota. O najbardziej materialnym z niematerialnych aspektów dziedzictwa kulturowego w pogranicznej gminie Wiśniowa (Wiśniowa–Wrocław 2019). Koordynatorka interdyscyplinarnych projektów badawczo-animacyjnych z zakresu dziedzictwa i międzykulturowości.

Związek Beskidowy (Beskidenverein) versus Towarzystwo Tatrzańskie

W artykule omówiono rywalizację i koegzystencję stowarzyszeń górskich w procesie zagospodarowania turystycznego w rejonie Babiej Góry oraz warunki społeczno-polityczne, w jakich one powstawały i funkcjonowały. Artykuł koncentruje się na współzawodnictwie i zarazem współpracy tytułowych stowarzyszeń narodowości polskiej i niemieckiej. Beskidenverein utworzono na wzór austriackiego stowarzyszenia Alpenverein. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pozostał on największym stowarzyszeniem niemieckim prowadzącym działalność turystyczną w Drugiej Rzeczpospolitej. W tym czasie uczestniczył on w ostrej rywalizacji z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim. W artykule opisano rosnącą rolę organizacji narodowych i eskalację narodowych tarć na terenie, gdzie stykały się interesy obu towarzystw. Rywalizacja obejmowała pozyskiwanie członków, wytyczanie własnych szlaków turystycznych, możliwości przekraczania granicy, budowę schronisk, etc. Konflikty wywoływały też nacjonalistyczne i szowinistyczne treści w publikacjach stowarzyszeń. Konkluzją artykułu jest wskazanie motywacyjnej funkcji rywalizacji i potwierdzenie elementu narodowego w walce o zagospodarowanie beskidzkich szczytów. W pracy wykorzystano polsko- i niemieckojęzyczne materiały archiwalne, współczesną prasę i literaturę.

Katarzyna Łopuszyńska – filolożka germańska, emerytowana nauczycielka akademicka w Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych UJ. Prowadziła zajęcia w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie. Pracowała dla Niemieckiego Towarzystwa Oświatowego w Opolu. Pełniła obowiązki związane z nadzorem metodycznym dla zespołu języka niemieckiego w Szkole Języków Obcych Profi-Lingua w Krakowie. W Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. J. Tischnera w Krakowie prowadziła zajęcia między innymi w zakresie krajoznawstwa z elementami kultury krajów niemieckiego obszaru językowego. Związana z Goethe-Institut – Instytutem Kultury i Informacji Naukowo-Technicznej RFN. Egzaminatorka w Instytucie Goethego, przeprowadzająca egzaminy w kraju i w Niemczech. Interesują ją koncepcje i sposoby realizacji podejścia interkulturowego w nauczaniu języka obcego. Prowadzi działalność w ramach własnej firmy, Biura Usług Lingwistycznych, będąc od wielu lat tłumaczką przysięgłą języka niemieckiego. Współpracowała z wieloma wydawnictwami i instytucjami, między innymi z Instytutem Pamięci Narodowej – Oddziałową Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie i Społecznym Komitetem Odnowy Zabytków Krakowa. Współpracuje także z Centralnym Ośrodkiem Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie.

Dźwięki z dwóch stron Góry. Audiosfera wokół Babiej Góry

W pierwszej części wystąpienia przedstawione będą główne założenia antropologii dźwięków oraz propozycja rozumienia pejzażu dźwiękowego jako niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W drugiej części referatu zostaną krótko przedstawione wyniki prowadzonych przez autora badań nad audiosferą Krakowa jako niematerialnym dziedzictwem miasta oraz cyfrowe narzędzia (tj. mapy online) prezentowania wyników badań. W trzeciej części zaproponowana zostanie możliwość wykorzystania antropologii dźwięku oraz tworzenia dźwiękowych map na terenie Zawoi oraz wokół Babiej Góry. Suplementem do wystąpienia będzie szkic mapy wraz z nagraniami, jakie autor wykonał na terenie Zawoi i okolic.

dr Łukasz Sochacki – etnolog, asystent w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, wykładowca na Wydziale Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, prowadzi badania etnograficzne na Sycylii i w Małopolsce, interesuje się antropologią dźwięku, religijnością i współczesnymi mitami. Redaktor tomu Góralszczyzna mniej znana. W poszukiwaniu lokalnych tradycji (Kraków 2020), autor książki Boska cząstka i inne mirakula (Kraków 2022), koordynator projektu „Mapowanie ciszy. Galenosfery Krakowa”, którego celem jest zmapowanie i dźwiękowa dokumentacja zróżnicowanych stref ciszy w Krakowie, a także wstępne zdiagnozowanie zagrożenia związanego ze wzrostem hałasu w przestrzeni miasta.

Przemiany krajobrazu kulturowego na obszarach zamieszkiwanych przez Górali Babiogórskich i Górali Orawskich

Autor w opracowaniu podejmuje próbę ukazania nie tylko odrębności kulturowej obszaru zamieszkiwanego przez Górali Babiogórskich i Górali Orawskich, ale przede wszystkim przemian krajobrazu kształtowanego przez wieki w trudnym górskim terenie. Na jego ewolucję wpływ miało wiele różnorodnych czynników antropogenicznych i przyrodniczych. Determinowały one lokalną gospodarkę, stosunki społeczne i szeroko rozumianą kulturę. Działalność człowieka na obszarach zamieszkiwanych przez Górali Babiogórskich i Górali Orawskich zmieniała się jednak na przestrzeni wieków. Wraz z nią przekształcał się krajobraz kulturowy. Przemiany te zachodziły jednak z różną intensywnością u analizowanych grup etnograficznych Karpat Zachodnich. Nie bez znaczenia były tu punkty ciążenia Górali Babiogórskich i Górali Orawskich, które rozgranicza wyniosły dział wodny stanowiący linię styku lokalnych kultur. W niniejszym opracowaniu autor pragnie również ukazać znaczenie środowiska przyrodniczego w kształtowaniu granicy pomiędzy obszarem zamieszkiwanym przez Górali Babiogórskich a Ziemią Orawską.

dr Krzysztof Miraj – geograf, doktor nauk o Ziemi. Od 2003 roku pracuje jako nauczyciel w Zespole Szkół im. Bohaterów Westerplatte w Jabłonce. W 2009 roku został zatrudniony na stanowisku wykładowcy w Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu, gdzie prowadzi wykłady i ćwiczenia na kierunkach: gospodarka przestrzenna oraz turystyka i rekreacja. Jego zainteresowania naukowo-badawcze koncentrują się na przemianach gospodarczych na obszarach górskich, użytkowaniu ziemi, turystyce, dziedzictwie kulturowym oraz flisactwie karpackim. Jest autorem licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych, wśród których są też artykuły w „Roczniku Babiogórskim” i „Roczniku Orawskim”.

Kinderlandverschickung (KLV). Od tych zdjęć zaczyna się pewna opowieść o Zawoi…

Kinderlandverschickung (w skrócie KLV) było akcją zorganizowaną podczas II wojny światowej, która miała na celu ewakuację niemieckich dzieci i młodzieży z bombardowanych przez alianckie lotnictwo miast na terenie Rzeszy. Zdecydowano, że górska część Generalnego Gubernatorstwa (wraz z dystryktem lwowskim, ale także Prusami Wschodnimi i Śląskiem) jest dla nich najbardziej bezpieczna ze względu na dużą odległość od brytyjskich baz lotniczych. W pierwszej połowie lat 40. do akcji włączono kilkaset tysięcy dzieci i młodzieży, które rozdzielone od rodziny, pozostały przez kilka lat pod opieką nauczycielek i wychowanków Hitlerjugend. Akcja miała na celu nie tylko ochronę tej młodzieży, ale także poddanie jej nazistowskiej ideologii. Na konferencji zaprezentowanych zostanie dziewiętnaście zdjęć, które są świadectwem wydarzeń tamtych lat w Zawoi. Do dziś nikła jest wiedza na ten temat i niewiele napisano o KLV w polskich opracowaniach.

dr Magdalena Kwiecińska – etnolożka, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, kustoszka Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, członkini Rady ds. Niematerialnego dziedzictwa kulturowego przy MKDiN, Komisji Etnograficznej PAU i Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Współpracowała z Fundacją Ośrodka KARTA w dziale Archiwum Historii Mówionej. Od lat prowadzi etnograficzne badania terenowe w Polsce i za granicą z zakresu dziedzictwa kulturowego Karpat. Kuratorka wystaw, autorka artykułów, filmów etnograficznych i dokumentalnych, redaktorka naukowa „Rocznika Podhalańskiego”. Laureatka Nagrody Województwa Małopolskiego im. Romana Reinfussa w 2019 roku.