Babiogórskie wsie na historycznych planach i fotografiach

Referat będzie dotyczył przede wszystkim kształtu wybranych babiogórskich wsi na archiwalnych planach, tj. I Zdjęciu Wojskowym (First Military Survey) – Mapie Królestwa Węgier z lat 1782–1785; II Zdjęciu Wojskowym (Second Military Survey) – Mapie Węgier z lat 1819–1869 oraz III Zdjęciu Wojskowym (Third Military Survey) z lat 1869–1887. Jako obszar badawczy wybrano Zawoję, Lipnicę Wielką, Lipnicę Małą, Jabłonkę, Podwilk oraz Orawkę. Autorzy zaprezentują także zabudowę oraz główne trakty i przestrzenie przedmiotowych wsi na historycznej ikonografii (pocztówki i zdjęcia z początku i pierwszej połowy XX w.). Celem referatu będzie również podkreślenie roli historycznej kartografii i ikonografii w studiach nad krajobrazem kulturowym oraz rozwojem przestrzennym i architektonicznym wybranych miejscowości, co może także stanowić podstawę określenia kierunków ich waloryzacji, ochrony i rewaloryzacji.

Michał Krupa – prof. dr hab. inż. arch., pracownik Wydziału Architektury i Katedry Kompozycji Urbanistycznej Politechniki Krakowskiej. Zainteresowania naukowe koncentruje na badaniach związanych z wpływem dziedzictwa kulturowego na współczesną urbanistykę i architekturę. Jego działalność naukowo-badawcza dotyczy dwóch kierunków: naukowego oraz projektowego. Prowadzone przez niego badania dotyczą m.in. rozwoju urbanistycznego oraz architektury wybranych ośrodków w XIX i na początku XX w.; problematyki związanej z ochroną krajobrazu kulturowego w Polsce i na świecie; tematyki związanej z opracowywanymi przez niego projektami o charakterze konserwatorskim; problematyki wykonywanych przez niego projektów obiektów użyteczności publicznej, takich jak teatry czy hale sportowe, oraz zagadnień związanych z analizami współczesnych trendów w projektowaniu architektonicznym, urbanistycznym i konserwatorskim. Jest autorem ponad 80 publikacji naukowych, wśród których należy wymienić dwie monografie, a także licznych projektów architektonicznych. Jest także członkiem towarzystw i stowarzyszeń krajowych i międzynarodowych: Stowarzyszenia Architektów RP; Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków; Urban History Association; European Architectural History Network oraz Małopolskiej Okręgowej Izby Architektów.

Przemiany architektoniczno-przestrzenne wsi Zawoja po roku 1989
(propozycje rozwiązań optymalnych)

Temat IX Konferencji Naukowej w Zawoi pt. „Kształtowanie babiogórskiej przestrzeni” jednoznacznie wskazuje na zasadność prac naukowo-badawczych nad tym unikatowym w Polsce obszarem — dla rozpoznania zagrożeń i zachowania wyjątkowości. Od chwili przełomu ustrojowego w 1989 r. w całej Polsce obserwuje się intensywny ruch budowlany. Po okresie socjalistycznego zastoju gospodarczego, a potem kryzysu, bogacące się społeczeństwo przejawia rosnące potrzeby w zakresie budownictwa zarówno prywatnego, jak publicznego. Otwarcie granic i praktycznie nieograniczona możliwość wyjazdów obywateli poza granice naszego kraju spowodowały, że zauważa się wzmożony napływ „importowanych” pomysłów również w sferze przestrzenno-architektonicznej. Wypadkową tych zjawisk są procesy zarówno pozytywne, jak negatywne, tym bardziej, że mieszkańcy wsi wykazują imponujący potencjał przedsiębiorczości we wszystkich sferach życia społecznego, co niemal lawinowo zwiększa liczbę rozmaitych przedsięwzięć. W tej sytuacji szczególną wagę ma dbałość o to, aby tak przepięknie położona wśród masywów górskich Zawoja rozwijała się planowo i wzorowo (jeśli nie „wzorcowo”). A jest to trudne z uwagi na istnienie wielu nieporozumień i niezrozumienia co do pewnych priorytetów w sferze planistyczno-architektonicznej, a nawet społecznej. Ponadto przy demokratycznym sposobie decydowania  stworzenie docelowej (strategicznej) przyszłości, wizji rozwoju i kształtu architektoniczno-przestrzennego Zawoi (z uwzględnieniem holistycznego i interdyscyplinarnego widzenia problemów) jest dużym wyzwaniem. Odczyt ten zostanie zaprezentowany z intencją podpowiedzi pewnych rozwiązań pomocnych do rozumienia i zaspokajania potrzeb z uwzględnieniem ochrony środowiska przyrodniczego, dbałości o jakość wizerunku architektoniczno-przestrzennego i tworzenia miejsc pracy, z wykorzystaniem wszechstronnego potencjału tej unikatowej miejscowości.

Hubert Mariusz Mełges – dr hab. inż. arch., profesor Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu, do 2016 r. pracownik naukowy i dydaktyczny na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej w Instytucie Projektowania  Miast i Regionów w Zakładzie Architektury i Planowania Wsi. W pracy naukowej i dydaktycznej zajmuje się przede wszystkim  szeroko rozumianą problematyką architektury i planowania wsi ze szczególnym uwzględnieniem wartości kulturowych, ekologiczno-przyrodniczych i społecznych. Członek m.in. Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP, Sekcji Urbanizacji Krajobrazu Wsi PAN Oddział Kraków, Komisja Urbanistyki i Architektury, Sekcji Polskiej ECOVAST (European Cuncil for the Village and Small Town), Okręgowej Izby Architektów Polskich i Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa. Jest czynnym architektem z zakresu projektowania obiektów użyteczności publicznej i sakralnej, budownictwa wiejskiego i jednorodzinnego oraz w zakresie projektowania wnętrz. Autor ponad 100 publikacji w czasopismach specjalistycznych oraz dwóch książek.  

Małgorzata Magdalena Mełges – dr inż. arch., pracownik naukowy i dydaktyczny na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej w Instytucie Budownictwa Ogólnego oraz w Instytucie Nauk Technicznych Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu. W pracy naukowej zajmuje się szeroko rozumianymi problemami z dziedziny architektury i budownictwa ogólnego. Jest czynnym architektem z zakresu projektowania obiektów użyteczności publicznej i sakralnej, budownictwa jednorodzinnego oraz w zakresie projektowania wnętrz. Posiada uprawnienia projektowe oraz uprawnienia  przy zabytkach nieruchomych. Stara się, aby projektowane przez nią obiekty spełniały wymogi poszanowania dla architektonicznych i kulturowych wartości zespołów  miejskich i wiejskich, a zarazem były twórczą kontynuacją tradycji archetypów lokalnych, w nawiązaniu do szeroko rozumianej problematyki zrównoważonego rozwoju i ochrony dziedzictwa  dzieł sztuki. Jest członkiem Sekcji Budownictwa PAN w Krakowie i autorką kilkudziesięciu publikacji w czasopismach specjalistycznych. Uzyskała kilkanaście nagród i wyróżnień w konkursach architektonicznych krajowych.

Krajobraz kulturowy babiogórskich wsi wczoraj i dziś – na przykładzie Zubrzycy Górnej

Referat będzie dotyczył krajobrazu kulturowego babiogórskiej wsi Zubrzyca Górna. Zubrzyca położona jest w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Jabłonka, w dolinie potoku Zubrzyca, dopływu Czarnej Orawy. Autorka przybliży historię tej orawskiej wsi, a także zwróci uwagę na problem ochrony dziedzictwa kulturowego miejscowości, prezentując i omawiając zabudowę wsi z końca XX w., konfrontując ją z obecnym krajobrazem kulturowym miejscowości. Prezentowane studia ukierunkowane będą także na problem zaniku tradycyjnych wzorców budownictwa przedmiotowego obszaru oraz unifikacji architektury. W podsumowaniu autorka będzie starała się odpowiedzieć na pytanie, czy jej zdaniem istnieją realne szanse ochrony zachowanych jeszcze reliktów dawnego krajobrazu kulturowego miejscowości, a jeżeli tak, to jakimi środkami można to osiągnąć.

Dominika Kuśnierz-Krupa – prof. dr hab. inż. arch., architekt krajobrazu, jest pracownikiem Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Katedry Historii Architektury i Konserwacji Zabytków. Specjalizuje się w historii architektury, urbanistyki oraz konserwacji zabytków. Prowadzi badania naukowe przede wszystkim z problematyki historii rozwoju przestrzennego oraz krajobrazu kulturowego polskich miast. Jest autorką ponad 125 publikacji naukowych, wśród których należy wymienić pięć monografii, a także licznych opracowań niepublikowanych, w tym ponad 40 ekspertyz wykonywanych na zlecenie podmiotów zewnętrznych oraz projektów architektonicznych. Rzeczoznawczyni MKiDN w zakresie opieki nad zabytkami, w dziedzinie: urbanistyka oraz krajobraz kulturowy, a także rzeczoznawczyni Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków. Jest również członkiem szeregu towarzystw i stowarzyszeń krajowych i międzynarodowych: PKN MROZ ICOMOS, Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Urban History Association, International Planning History Society.

Turystyczno-uzdrowiskowa architektura w Zawoi i okolicach Babiej Góry

Rozwój babiogórskiej architektury letniskowej, a zwłaszcza Zawoi, jest interesującym tematem badawczym z punktu widzenia rozwoju turystycznego tego rejonu, a także charakteru uzdrowiskowego. Początki osadnictwa w rejonie Babiej Góry oraz turystyki babiogórskiej są pod pewnymi względami podobne do rozwoju miejscowości Skalnego Podhala, zwłaszcza Zakopanego. Podobny jest także rozwój gospodarczy związany z rozwojem hutnictwa, zwłaszcza w drugiej i trzeciej ćwierci XIX w., co miało wpływ na rozwój budownictwa i architektury. Fakt działalności Towarzystwa Tatrzańskiego także na tym terenie stanowić może punkt wyjścia do porównania powstającej zabudowy turystycznej i uzdrowiskowej. Zawoja uzyskała co prawda status uzdrowiska dopiero w 1928 r., czyli znacznie później niż np. Zakopane (1886), ale jej rozwój jako letniska przypada jeszcze na okres przed I wojną światową. Porównanie w perspektywie historycznej wątków stylistycznych (szwajcarski, zakopiański, a zwłaszcza nurty okresu międzywojennego i zaraz po II wojnie światowej) powstających obiektów z innymi uzdrowiskami karpackimi, a także wyodrębnienie charakterystycznych dla rejonu babiogórskiego elementów miejscowych jest niezmiernie ciekawe i istotne dla historii architektury regionalnej.

Zbigniew Moździerz – dr hab., prof. Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu, chemik, konserwator zabytków, historyk sztuki, historyk i teoretyk architektury, wieloletni pracownik Muzeum Tatrzańskiego im. dra T. Chałubińskiego, główny specjalista ds. ochrony zabytków tej instytucji. Autor wielu dokumentacji konserwatorskich zabytków Zakopanego, których remonty nadzorował w latach 1981–2021 (m.in. wille: „Koliba”, „Pod Jedlami”, „Oksza”, „Czerwony Dwór”, Koziańskich, „Opolanka”, Galeria Hasiora, kaplica Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce, kościół Matki Boskiej Częstochowskiej – tzw. stary kościółek, kościół Najświętszej Rodziny – tzw. nowy kościół, gmach Muzeum Tatrzańskiego) oraz licznych publikacji poświęconych historii architektury Zakopanego i Podtatrza, a także ochronie zabytków tego regionu. Autor scenariuszy wystaw stałych w Muzeum Stylu Zakopiańskiego w willi „Koliba” oraz Szlaku Stylu Zakopiańskiego.

Historia zapisana w drewnianych chałupach – przemiany osadnicze i demograficzne w Skawicy i Zawoi od XVIII w.

Autor w opracowaniu podejmuje próbę ukazania nie tylko przemian osadniczych, jakie zachodziły w dolinie Skawicy, ale przedstawi je w kontekście zmian demograficznych zachodzących wśród Górali Babiogórskich i zjawiska migracji. Wraz z zachodzącymi przemianami społeczno-gospodarczymi w Polsce zmianie uległ także krajobraz u północnych podnóży Babiej Góry. Rozległe niegdyś tereny rolnicze, a wcześniej lasy, pokryły nieużytki i zadrzewienia śródpolne, a tradycyjna drewniana zabudowa zastąpiona została przez murowane budynki. Powszechnie panuje przekonanie, że zabudowa drewniana niemal zupełnie została wyparta przez nowe budownictwo, a w Zawoi i Skawicy zachowały się jedynie nieliczne budynki drewniane, często niszczejące. Autor podjął się w latach 2022 i 2023 przeprowadzenia inwentaryzacji drewnianej zabudowy na terenie gminy Zawoja. Równocześnie przeprowadził badania ruchu naturalnego zachodzącego wśród ludności Skawicy i Zawoi od początków osadniczych. Badania te wykonane zostały na podstawie analizy zapisów w księgach metrykalnych zachowanych dla obu wsi od połowy XVII w., które dla końca XIX w. i dla  XX w. uzupełnił dokumentacją archiwalną dotyczącą migracji wewnętrznych i zagranicznych. Autor postara się także zobrazować zachodzące w Skawicy i Zawoi przemiany demograficzne i migrację na przykładach konkretnych rodzin i związanych z nimi zabudową drewnianą.

Paweł Franczak – geograf, hydrolog, absolwent Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Doktorant w Zakładzie Hydrologii IGiGP UJ, gdzie przygotowuje rozprawę doktorską pt. „Zmiany uwarunkowań obiegu wody w zlewni Skawy”. Od 2015 r. nauczyciel akademicki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Akademii Nauk Stosowanych w Tarnowie. Równocześnie od 2017 r. pracownik Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie, a następnie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie, w którym obecnie sprawuje funkcję kierownika Zbiornika Wodnego Świnna Poręba. Autor szeregu prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących regionu wokół Babiej Góry. Redaktor monografii Police – pasmo w cieniu Babiej Góry, współautor Map turystyczno-nazewniczych gminy Zawoja oraz książek Zanim nadejdzie powódź oraz Morowe powietrze pod Babią Górą. Rodowity skawiczanin.

Współczesna tożsamość architektoniczna Zawoi

Musimy być świadomi, że w całej przestrzeni, na wszystkich jej poziomach, architektura jest nie tylko działaniem technicznym, ale prezentuje coś więcej: świat ludzkich dążeń, wartości, w ten sposób stając się czytelnym tekstem kultury. Tekstem tym bardziej znaczącym, że mamy współcześnie do czynienia z „prawdziwą metaforyczną obsesją przestrzeni.

Ewa Rewers

Tożsamość miejsca to identyfikowalność przestrzeni. Wartość miejsc jest bardzo często określana poprzez zbiorowe ich rozumienie albo rozpoznawanie obecnych w niej symboli. To właśnie symbole, detale, ornamenty i wykorzystywane materiały mogą wzmacniać poczucie przynależności i tworzyć tożsamość miejsca. Niezaprzeczalne jest to, że dzięki detalom architektonicznym, ornamentom i stosowanym materiałom można odnaleźć cechy kultury i określić przynależność architektury do miejsca. Architektura i przestrzeń architektoniczna stają się podstawowymi narzędziami do analizy tożsamości człowieka współczesnego, ponieważ miejsce, oprócz swoich zapachów i symboli, ma także historię. Kapitał kulturowy Zawoi obejmujący zasoby materialne i niematerialne, będące efektem wielowiekowej akumulacji dziedzictwa kulturowego, możne zostać przekształcony w jej kapitał rozwojowy. Działania inwestycyjne określające „nową tożsamość miejsca”, zezwalają na kreatywne inspiracje twórcze, szanujące „kanon miejsca” lokalnej tożsamości, lecz stosujące nowe środki przekazu zgodne z kierunkiem polityki przestrzennej, wydaje się być przepisem dla rozwoju Zawoi i architektury tego regionu.

Agata Bendkowska – dr nauk inżynieryjno-technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka w specjalności historia architektury i urbanistyki, absolwentka Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej oraz Podyplomowych Studiów na Wydziale Zarządzania Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Od roku 2009 r. wykładowca w Instytucie Technicznym Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu. Od 2007 r. pracuje zawodowo w biurze projektowym. Autorka artykułów w czasopismach naukowych dotyczących historii architektury polskiej oraz rozwoju przestrzennego miast.

Wartość przyrodniczo-kulturowa krajobrazów pasterskich i polaniarskich regionu babiogórskiego i Polic – kierunki ich transformacji oraz stan zachowania

Wykład poruszy zagadnienia niewykorzystanego potencjału gospodarki polaniarskiej pasma babiogórskiego oraz Polic. Poprzez zdefiniowanie jej współczesnej struktury i funkcji w krajobrazie leśno-łąkowym strefy subekumeny i ekumeny, autor zwraca uwagę na oczywistą działalność pastersko-rolną mająca kilku wiekową tradycję. Odradzające się pasterstwo szałaśnicze (halne) w formie wypasu kulturowego prowadzi do ochrony wysokogórskich łąk stanowiących europejskie dziedzictwo krajobrazowe, na które nakłada się ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego i gospodarczego genezy wołoskiej, często zapomina o roli polaniarstwa w historii kształtowania krajobrazu Karpat. Płaty polan wśród lasów i prowadzony na nich indywidualny wypas małej liczby owiec czy krów przy jednoczesnym prowadzeniu upraw i sianokosów tworzy unikatowy krajobraz mozaikowy wywodzący się z pasterstwa wołoskiego. Prezentacja struktury i funkcji prowadzonych prac polaniarskich i ich wpływu na wartość krajobrazu przyrodniczego oraz kulturowego Beskidu Żywieckiego pasma babiogórskiego oraz Polic stanowić może podwalinę to stworzenia polaniarskiego produktu turystycznego wpisującego się w ramy istniejących pasterskich szlaków tematycznych, takich jak m.in. Szlak Kultury Wołoskiej. Prowadzone prace badawcze nad polaniarstwem szałaśniczym oraz polaniarstwem we wsi stanowić mogącą novum w etnogeografii regionu. Novum to ze znacznym udziałem motywu etnicznego opartego na pastersko-polaniarskim dziedzictwie stać się może współczesnym trendem dla turystyki kulturowej całego pasma Karpat.

Janusz Łach – adiunkt w Zakładzie Geografii Regionalnej i Turystyki, Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania naukowe związane są z geografią regionalną, geografią kulturową, etnogeografią Karpat, przemianami krajobrazów kulturowych i przyrodniczych, turystyką kulturową. Od 12 lat prowadzi badania etnogeograficzne związane z wołoskim pasterstwem na terenie Polski, Ukrainy oraz Czech, w szczególności interesuje się strukturą i funkcjonowaniem polaniarstwa szałaśniczego w paśmie Karpat fliszowych strefy subekumeny. Autor kilkunastu publikacji dotyczących analizy gospodarki polaniarskiej pod kątem układów krajobrazowych, określenia działań wypasowo-uprawowych, funkcji zespołów zabudowy polaniarskiej i szałaśniczej, wyróżnienia ich typów konstrukcyjno-architektonicznych, a także analizy stopnia określenia tożsamości (przynależności) etnicznej mieszkańców Beskidów Zachodnich do wołoskiego dziedzictwa kulturowo-gospodarczego. Współpracuje z Ukraińską Akademią Nauk we Lwowie oraz Uniwersytetem Masaryka w Brnie, realizując powyższe tematy badawcze. Od 2014 r. jako przewodniczący Polskiego Towarzystwa Geograficznego Oddziału Wrocławskiego propaguje wiedzę krajoznawczą m.in. związaną z kulturą gospodarki pasterskiej i polaniarskiej oraz tożsamością regionalną

Przemiany aranżacji ogródków przydomowych pod Babią Górą

Celem artykułu jest ukazanie przemian aranżacji przydomowych ogródków pod Babią Górą. Analizie poddany został zarówno skład gatunkowy roślin, jak i mała architektura ogrodowa. Wpływ na jej aranżacje, w momencie, gdy przestrzeń przydomowa przestała pełnić funkcje użytkowe (dostarczanie pożywienia, przypraw i leków ziołowych), zdominowana została przez aktualne trendy ogrodowe i wyczucie estetyczne właścicieli. W tym kontekście analizie poddana zostanie skala zmian obserwowana w wykorzystaniu i funkcji przydomowej przestrzeni w ostatnich dekadach. Postaramy się odpowiedzieć na pytania: Czy ogródki pod Babią Górą posiadają swój własny styl? Jeśli tak, to w jaki sposób się on uwidacznia? Na ile obce gatunki roślin, pochodzące z wyspecjalizowanych szkółek, zdominowały i zastąpiły tradycyjny skład florystyczny? Czy w aranżacji ogrodów widać związek z kulturą i tradycją regionu? W jaki sposób zmodyfikowano funkcje przydomowych ogródków, przechodząc z wykorzystania użytkowego na rekreacyjno-wypoczynkowy i estetyczny?

Małgorzata Wesołowska – dr nauk biologicznych w zakresie biologii, absolwentka Wydziału Biologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Studia doktoranckie ukończyła w Instytucie Botaniki PAN w Krakowie. Jest także absolwentką studiów podyplomowych w zakresie wiedzy o kulturze w Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi oraz studiów podyplomowych w zakresie edukacji przyrodniczo-leśnej w Uniwersytecie Przyrodniczym w Krakowie. W zakres jej zainteresowań naukowych wchodzą: ekologia roślin, etnobotanika, turystyka przyrodnicza, edukacja przyrodnicza, behawiorystka zwierząt towarzyszących. Jest członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Etologicznego i członkiem zwyczajnym Stowarzyszenia Weterynaryjnej Medycyny Behawioralnej.

Katarzyna Ceklarz – dr etnologii, socjolog. Starsza wykładowczyni Podhalańskiej Państwowej Uczelni Zawodowej w Nowym Targu. Współzałożycielka oraz sekretarz Stowarzyszenia Kulturowy Gościniec. Członkini Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Autorka kilku książek i wielu artykułów naukowych. Współautorka oraz współredaktorka publikacji monograficznych z cyklu „Kultura ludowa górali”. Redaktorka serii naukowej „Archiwum Etnograficzne” PTL. Jest przewodnikiem beskidzkim i tatrzańskim. Jako ekspert współpracuje z wieloma instytucjami kultury i samorządami. Uhonorowana m.in. odznaką „Zasłużony dla kultury polskiej” oraz Nagrodą Województwa Małopolskiego im. prof. R. Reinfussa.

Informacje o wydarzeniu na antenie RK - rozmowa z organizatorami. Ewentualny udział dziennikarzy w wydarzeniu. Umieszczenie flag (ewentualnie innych materiałów promocyjnych) RK na terenie wydarzenia.